วิปัสสนากรรมฐาน

วิปัสสนากรรมฐาน 

คำว่า วิปสฺสนา นั้นมาจาก (วิ + ทิส ธาตุ เปกฺขเน ในการเห็น แปลงทิส เป็น ปสฺส  ทิส>ปสฺส + ยุปัจจัย แปลง ยุ >อน + ลง อา ปัจจัย อิตถีโชตกะ สำเร็จ เป็น วิปสฺสนา)

วิปัสสนากรรมฐาน คือ กรรมฐานเป็นอุบายเรืองปัญญา, กรรมฐานทำให้เกิดการรู้แจ้งเห็นจริง หมายถึงการปฏิบัติธรรมที่ใช้สติเป็นหลัก

วิปัสสนากรรมฐานบำเพ็ญได้ โดยการพิจารณาสภาวธรรมหรือนามรูป คือ ขันธ์ ธาตุ อายตนะอินทรีย์ให้เห็นตามความเป็นจริง คือ เห็นด้วยปัญญาว่าสภาวธรรมเหล่านี้ ตกอยู่ในสามัญลักษณะหรือไตรลักษณ์ คือ อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นจากการรวมตัวของธาตุ 4 คือ ดิน น้ำ ไฟ ลม เท่านั้น เป็นสิ่งที่ไม่ควรยึดมั่นถือมั่น

วิปัสสนากรรมฐาน เป็นกรรมฐานที่มุ่งอบรมปัญญาเป็นหลักคู่กับ สมถกรรมฐาน ซึ่งมุ่งบริหารจิตเป็นหลัก ในคัมภีร์ทางพระศาสนาทั้งพระไตรปิฎกและอรรถกถาทั่ว ๆ ไปมักจัดเอาวิปัสสนาเป็นแค่ สุตมยปัญญาและจินตามยปัญญา เพราะในวิภังคปกรณ์พระพุทธเจ้าทรงแสดงไว้อย่างนั้น ทั้งนี้ก็ยังพอจะอนุโลมเอาวิปัสสนาว่าเป็นภาวนามยปัญญา[ต้องการอ้างอิง] ได้อีกด้วย เพราะในฎีกาหลายที่ท่านก็อนุญาตไว้ให้ ซึ่งท่านคงอนุโลมเอาตามนัยยะพระสูตรอีกทีหนึ่ง และในอรรถกถาปฏิสัมภิทามรรคท่านก็อนุโลมให้เพราะจัดเข้าได้ในภาวนามัยบุญกิริยาวัตถุข้อ 10.

รายละเอียดวิธีการปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐาน หรือการเจริญปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐาน ได้แก่ การปฏิบัติตามสติปัฏฐาน 4 ดังบรรยายไว้โดยละเอียดในมหาสติปัฏฐานสูตร ในพระไตรปิฎก

ระหว่างปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐาน เมื่อผู้ปฏิบัติกำลังมนสิการขันธ์ 5 อย่างหนึ่งอย่างใดอยู่โดยไตรลักษณ์ ผู้ปฏิบัติอาจเกิดวิปัสสนูปกิเลส (คือ อุปกิเลสแห่งวิปัสสนา 10 อย่าง) ชวนผู้ปฏิบัติให้เข้าใจผิด คิดว่าตนได้มรรคผลแล้ว คลาดออกนอกวิปัสสนาวิถีได้

อารมณ์ของวิปัสสนา

ตามหลักการที่พระพุทธเจ้าและพระอรรถกถาจารย์ได้วางไว้ เราสามารถทราบอารมณ์ของวิปัสสนาได้ด้วยการไล่ตามวิถีจิตไปตามกฎเกณฑ์และตามหลักฐาน ซึ่งจะพบว่ามีทั้งปรมัตถ์และบัญญัตติเป็นอารมณ์ กล่าวคือ เมื่อคิดถึงวิปัสสนาภูมิ เช่น ธรรมะ 201 เป็นต้นตอนที่ทำวิปัสสนาอยู่ ก็มีปรมัตถ์เป็นอารมณ์, แต่เมื่อนึกถึงพระพุทธพจน์ เช่น ชื่อของธรรมะ 201 หรือ อาการของขันธ์เช่น ไตรลักษณ์ หรือ อิริยาบถต่างๆ เป็นต้น เป็นเครื่องกำหนด วิปัสสนาก็จะมีบัญญัติเป็นอารมณ์.

วิปัสสนาภูมิ ตามที่แสดงไว้ในวิสุทธิมรรคนั้น ได้แก่ ธรรมะ 201 เป็นต้น เช่น

ขันธ์ 5

อายตนะ 12

ธาตุ 18

อินทรีย์ 22

อริยสัจ 4

ปฏิจจสมุปบาท 12

วิปัสสนาภูมิที่ยกมานี้ ท่านเอามาจากพระไตรปิก เช่นจาก สติปัฏฐานสูตร (ม.มู.) สังยุตตนิกาย (สุตฺต.สํ.) วิภังคปกรณ์ (อภิ.วิ.) เป็นต้น. ที่ทราบได้ว่า วิสุทธิมรรคยกมาพอเป็นตัวอย่าง เพราะท้ายของวิปัสสนาภูมิทั้ง 6 นี้ มี "อาทิ"ศัพท์ (แปลว่า เป็นต้น) อยู่ด้วย. ฉะนั้น ในปรมัตถมัญชุสา วิสุทธิมรรคมหาฎีกา จึงอธิบายอาทิศัพท์ ว่า หมายถึงอาหาร 4 เป็นต้นด้วย และกล่าวต่อไปอีกว่า ให้ท่านผู้อ่านเทียบเคียงธรรมะหมวดอื่นๆ ตามนัยนี้ได้อีก.

ในพระไตรปิฎก อรรถกถา และฎีกานั้น จะไม่มีการจำกัดให้วิปัสสนามีแต่ปรมัตถ์เป็นอารมณ์ เพราะในคัมภีร์ชั้นอรรถกถาก็มีทั้งจุดที่ท่านแสดงให้วิปัสสนามีอารมณ์เป็นปรมัตถ์และเป็นบัญญัติก็มี ส่วนมติว่า "วิปัสสนามีอารมณ์เป็นปรมัตถ์เท่านั้น" เป็นมติของอาจารย์ชาวพม่ารุ่นหลังซึ่งเชิญเข้ามาในสมัยของพระอาจารย์ อาจ อาสภมหาเถระมีอาจารย์เตชิน และอาจารย์สัทธัมมโชติกะ เป็นต้น. ในฝ่ายไทยเมื่อตรวจสอบตามสายวัดป่า ก็พบว่า ไม่มีข้อบัญญัติว่า "วิปัสสนามีอารมณ์เป็นปรมัตถ์เท่านั้น"มาแต่เดิม.

การเรียนวิปัสสนากรรมฐาน

การเรียนวิปัสสนากรรมฐานนั้น ต้องเรียนศีลและสมาธิจนปฏิบัติได้มาก่อน หรืออาจเรียนไปพร้อมกันก็ได้ ซึ่งอาจจัดช่วงของการเรียนตามมหาสติปัฏฐานสูตรอรรถกถาได้เป็น 2 ช่วงใหญ่ คือ

ช่วงปริยัตติ

อุคคหะ คือ การท่อง เพื่อทำให้จำวิปัสสนาภูมิ อันได้แก่ ขันธ์ อายตนะ ธาตุ อินทรีย์ อริยสัจ ปฏิจจสมุปบาท อาหาร เป็นต้นได้ โดยเลือกท่องเฉพาะส่วนที่สนใจก่อนก็ได้และต้องจำให้คล่องปากขึ้นใจพอที่จะคิดได้เองโดยไม่ต้องเปิดหนังสือ.

ปริปุจฉา คือ การหาความรู้เพิ่มเติม เพื่อให้ได้รายละเอียดของวิปัสสนาภูมินั้น ๆ เพิ่ม ซึ่งอาจจะสงสัย หรือ ติดขัดอยู่ โดยอาจจะเปิดหนังสือค้น หรือไปสอบถามจากอาจารย์ผู้เชียวชาญชำนาญในสาขานั้น ๆ ก็ได้.

สวนะ คือ การฟัง หรือ อ่านคำสอนของพระพุทธเจ้าในพระไตรปิฎก เพื่อทำความเข้าใจหลักธรรมะโดยรวม ให้สามารถมองเห็นภาพรวมได้ชัดเจน.

ธารณะ คือ การจำธรรมะ ตามที่ได้อุคคหะ ปริปุจฉา สวนะมาได้ เพื่อจะนำไปพิจารณาในช่วงปฏิบัติต่อไป.

ช่วงปฏิบัติ

สังวระ คือ การปฏิบัติศีล.

สมาปัตติ คือ การปฏิบัติสมาธิให้ได้ อุปจาระหรืออัปปนา.

สัมมสนะ คือ การปฏิบัติวิปัสสนา คือ พิจารณาปัจจัตตลักษณะและสามัญญลักษณะด้วยการคิดหน่วงเอาธรรมะที่ได้ปริยัตติมานั้นมาแยกแยะหาความสัมพันธ์กันด้วยปัจจัตลักษณะ และเพ่งไตรลักษณ์ ในธรรมะที่ได้ปริยัตติมานั้นอีก ด้วยวิปัสสนาญาณซึ่งมีอีกชื่อหนึ่งว่า ธัมมนิชฌานักขันติญาณ. ในที่นี้ เฉพาะสัมมสนะนี้เท่านั้นที่เป็นช่วงปฏิบัติวิปัสสนา.

สถานที่สำหรับเจริญวิปัสสนากรรมฐาน ตามมหาสติปัฏฐานสูตรบรรยายไว้สามแห่ง คือ ป่า โคนต้นไม้ ที่ว่างเปล่า (สุญญาคาร เรือนว่าง) แต่พึงทราบว่า ตามกัมมัฏฐานคหณนิทเทส ในวิสุทธิมรรคนั้น เนื่อจากท่านกล่าวอุปสรรคของวิปัสสนาให้มีแค่อย่างเดียว คือ การฝึกทำฤทธิ์เดชมีการเหาะเหิรเดินอากาศเป็นต้น (ถ้าแค่ฌานนั้นไม่นับเพราะง่ายกว่าฤทธิ์มาก) ฉะนั้น วิปัสสนาจึงปฏิบัติได้ทุกที่ แต่ที่ๆเหมาะสมที่สุด และควรจะหาให้ได้ ก็คือ ป่า โคนไม้ เรือนว่าง ห่างไกลคน โล่ง ๆ นั่นเอง เพราะจะทำให้ศีลและสมาธิดีกว่ามากมายยิ่งนัก ปัญญาก็จะกล้าขึ้นได้ไวไปด้วยเช่นกัน.

ประโยชน์ของสมถกรรมฐานและวิปัสสนากรรมฐาน

สมถกรรมฐานและวิปัสสนากรรมฐานมีประโยชน์มาก คือ

ทำคนให้ฉลาด เพราะจะรู้จักทั้งบัญญัติและปรมัตถ์เป็นอย่างดี ละเอียดรอบคอบขึ้นมาก.

ทำคนให้มีศีลธรรมและวัฒนธรรมอันดีงาม

ทำคนให้สนิทสนมกลมกลืนกัน กรุณาเอ็นดูสงสารกัน พลอยยินดีอนุโมทนาสาธุการเมื่อเห็นผู้อื่นได้ดี

ทำคนให้เว้นจากเบียดเบียนกัน เว้นจากการเอารัดเอาเปรียบกัน

ทำคนให้รู้จักตัวเอง และรู้จักปกครองตัวเอง

ทำคนให้ว่านอนสอนง่าย ไม่มานะถือตัว ไม่เย่อหยิ่งจองหอง

ทำคนให้หันหน้าเข้าหากัน เพราะต่างฝ่ายต่างลดทิฏฐิมานะลง

ทำคนให้หนักแน่นในกตัญญูกตเวทิตา

ทำคนให้เป็นผู้ประเสริฐ เพราะเหตุว่า การปฏิบัติธรรมนี้ย่อมเป็นไปเพื่อคุณสมบัติเหล่านี้ คือ

เพื่อละนิวรณ์ 5

เพื่อละกามคุณ 5

เพื่อหัดให้คนเป็นผู้รู้จักประหยัด

เพื่อละอุปาทานขันธ์ 5

เพื่อละสังโยชน์เบื้องต่ำ คือ สักกายทิฏฐิ วิจิกิจฉา สีลัพพตปรามาส กามฉันทะ พยาบาท

เพื่อละคติ 4 คือ นรกภูมิ เปตติวิสัยภูมิ อสุรกายภูมิ และดิรัจฉานภูมิ เมื่อได้ญาณ 16 ในวิปัสสนากรรมฐานโดยเด็ดขาดไม่ว่าจะเกิดอีกกี่ชาติ (พระโสดาบันเกิดไม่เกิน7ชาติเป็นอย่างมาก) ส่วนสมถกรรมฐานเมื่อได้ฌานที่ 1 ขึ้นไปก็อาจนำไปเกิดในพรหมโลกได้แต่ก็ยังคงเวียนว่ายมาเกิดในอบายถูมิ4ได้อีกในชาติต่อๆไป ดังนั้น สมถกรรมฐานจึงไม่ใช่การปฏิบัติที่ละ อบายภูมิ 4 ได้โดยเด็ดขาด

เพื่อละความตระหนี่ 5 คือ ตระหนี่ที่อยู่ ตระหนี่ตระกูล ตระหนี่ลาภ ตระหนี่วรรณะ ตระหนี่ธรรม

เพื่อละสังโยชน์เบื้องบน คือ รูปราคะ อรูปราคะ มานะ อุทธัจจะ อวิชชา

เพื่อละตะปูตรึงใจ 5 คือ สงสัยในพระพุทธ สงสัยในพระธรรม สงสัยในพระสงฆ์ สงสัยในสิกขา ความโกรธไม่พอใจในเพื่อนพรหมจรรย์

เพื่อละเครื่องผูกพันจิตใจ 5 คือ ไม่ปราศจากความชอบใจทะยานอยากในกาม ในรูป ความสุขในการกิน การนอน การรักษาศีลเพื่อเทพนิกาย

เพื่อก้าวล่วงความโศกเศร้าเสียใจ (ทุกข์ทั้งหลาย) ดับทุกข์โทมนัส เพื่อบรรลุมรรคผลนิพพาน

อานิสงส์อย่างสูงให้สำเร็จเป็นพระอรหันต์ อย่างกลางก็ให้สำเร็จเป็นพระอนาคามี สกทาคามี โสดาบัน อย่างต่ำไปกว่านั้นที่เป็นสามัญ ก็เป็นผู้ที่มีคติเที่ยงที่จะไปสู่สุคติ

ชื่อว่า ได้บูชาพระพุทธเจ้าด้วยปฏิบัติบูชา

ชื่อว่า เป็นผู้มีความจงรักภักดีต่อพระพุทธเจ้า

ชื่อว่า เป็นผู้ได้บำเพ็ญสิกขา 3 คือ ศีล สมาธิ ปัญญา

ชื่อว่า เป็นผู้ไม่ประมาท เพราะมีสติอยู่กับรูปนามเสมอ ความไม่ประมาทนั้นคือ อยู่อย่างมีสตินั่นเอง

ชื่อว่า ได้เป็นผู้ทรงธรรม

ชื่อว่า ได้เป็นผู้ปฏิบัติถูกต้อง

ชื่อว่า ได้ปฏิบัติตามมรรคมีองค์ 8 ทางสายกลาง

ชื่อว่า ได้เข้าถึงพระรัตนตรัยอย่างแท้จริง คือถึงด้วยอำนาจแห่งการปฏิบัติ คือ อธิศีล อธิจิต อธิปัญญา ได้แก่ ศีล สมาธิ ปัญญา ที่เกิดกับการเจริญวิปัสสนากรรมฐาน ตั้งแต่ ภังคญาณ เป็นต้นไป จนถึง มรรคญาณ ผลญาณ และปัจจเวกขณญาณ

*อ้างอิง
สติปัฏฐานสูตร (ม.มู.)
สังยุตตนิกาย (สุตฺต.สํ.) 
วิภังคปกรณ์ (อภิ.วิ.)
คัมภีร์วิสุทธิมรรค
*ดูเพิ่มเติม

[1]  ที.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๓/๒๕๗.  ผู้สนใจ ศึกษาคำอธิบายอย่างละเอียดได้จากหนังสือของท่าน พระโสภณมหาเถระ (มหาสีสยาดอ),มหาสติปัฏฐานสูตร ทางสู่พระนิพพาน,  แปลโดยพระคันธสาราภิวงศ์, (กรุงเทพฯ  : ห้างหุ้นส่วนจำกัด  ไทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๔๙).

        [2] พระโสภณมหาเถระ (มหาสีสยาดอ),มหาสติปัฏฐานสูตรทางสู่พระนิพพาน,  แปลโดยพระคันธสาราภิวงศ์, หน้า๒๔.

           [3] กจฺ. ข้อ ๕๔๗ ด้วยสูตรว่า  กตฺตุกรณปเทสุ จ. 

           [4] กจ. ข้อ ๖๒๒ ด้วยสูตรว่า อนกา ยุณฺวูนํ.. 

           [5] ที.ม.อ. (บาลี) ๓๖๗-๓๖๘,  ที.ม.ฏีกา(บาลี) ๓๕๗-๓๕๙.

        [6]พระสัทธัมมโชติกะธัมมาจริยะ,ปรมัตถโชติกะปริจเฉทที่ ๗. หน้า ๑๓๑.

           [7] พระสัทธัมมโชติกะ ธัมมาจริยะ, ปรมัตถโชติกะ ปริจเฉทที่ ๓ และปริจเฉทที่ ๗, (กรุงเทพมหานคร : ห้างหุ้นส่วนจำกัด ทิพยวิสุทธิ์), หน้า ๑๓๐.

        [8] ม.ม. (บาลี) ๑๒/๑๓๑/๑๐๓ , ที.ฏีกา (บาลี) ๒/๑๑๐.

        [9] ที.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๓/๒๑๖.

        [10] การปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานตามหลักสติปัฏฐาน ๔   พระอาจารย์ ดร. ภัททันตะ อาสภเถระธัมมาจริยะ อัคคมหากัมมัฏฐานาจริยะ

        [11] ที.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑

        [12]ที.ม.  (บาลี) ๑๐/๒๗๓/๓๒๒.

        [13] ที.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๔/๒๑๖, ที.ฏีกา (บาลี) ๒/๑๑๐.

        [14] ดูรายละเอียดใน วิสุทฺธิ. (บาลี) ๑/๑๒๐.

        [15] สํ.ม. (ไทย) ๑๙/๙๘๔/๔๖๒ , สํ.ม. (ไทย)  ๑๙/๙๘๑/๔๕๗.

        [16] สํ.ม. (ไทย) ๑๙/๙๘๔/๔๖๑.

        [17] ดูรายละเอียดใน ม.อุ. (ไทย) ๑๔/๑๔๙/๑๘๙.

        [18] ม.อุ. (ไทย) ๑๔/๑๔๙/๑๙๐.

        [19] วิ.มหา. (บาลี) ๑/๑๖๕/๙๖, ม.ม. (บาลี) ๑๓/๑๒๑/๙๕ , ม.อุ. (บาลี) ๑๔/๑๔๘/๑๓๐.

        [20] ญาณที่นับเข้าในวิปัสสนา มี ๙ อย่าง ได้แก่ ๑)อุทยัพพยานุปัสสนาญาณ  ๒) ภังคานุปัสสนาญาณ  ๓) ภยตูปัฏฐานญาณ  ๔)  อาทีนวานุปัสสนาญาณ  ๕) นิพพิทานุปัสสนาญาณ   ๖) มุญจิตุกัมยตาญาณ  ๗) ปฏิสังขานุปัสสนาญาณ ๘) สังขารุเปกขาญาณ ๙) สัจจานุโลมิกญาณ   ดูใน องฺ.จตุกฺก.อ. (บาลี)๒/๑๖๒/๓๘๗,  องฺ.จตุกฺก.ฏีกา (บาลี) ๒/๑๖๒/๔๒๕.

           [21] วิสุทฺธิ. (บาลี) ๑/๓๐๐ , วิ.มหา.อ. (บาลี) ๑/๕๐๕ ,ขุ.ป.อ. (บาลี) ๒/๑๐๗.

        [22] ม.มู.ฏีกา (บาลี) ๑/๔๙/๒๕๗ ,  วิสุทฺธิ.มหาฏีกา (บาลี) ๑/๓/๑๕.

        [23] ขุ.ป. (บาลี) ๓๑/๑๖๗/๒๕๘.

        [24] วิสุทฺธิ. (บาลี) ๑/๓๐๐ ,ขุ.ป.อ. (บาลี) ๒/๑๐๗.

        [25] พระโสภณมหาเถระ,วิปัสสนานัย เล่ม ๑ . พระพรหมโมลี (สมศักดิ์  อุปสโม)ตรวจชำระ, พระคันธสาราภิวงศ์  เรียบเรียง, : ห้างหุ้นส่วนจำกัด ซีเอไอ เซ็นเตอร์, ๒๕๔๘.

        [26] ที.ม. (บาลี) ๑๐/๓๘/๒๖๒.

        [27] ดูรายละเอียดใน ม.ม. (บาลี) ๑๓/๑๗๗/๙๓, อภิ.สงฺ.อ. (บาลี) ๑/๑๐๑๑/๓๙๑, พระโสภณมหาเถระ(มหาสีสยาดอ) , วิปัสสนานัย เล่ม ๑,  อ้างแล้ว, หน้า ๒๒๙.

        [28] ระงับกายสังขาร  หมายถึงผ่อนคลายลมหายใจหยาบให้ละเอียดขึ้นไปโดยลำดับ  จนถึงขั้นที่จะต้องพิสูจน์ว่า  มีลมหายใจอยู่หรือไม่  ดูใน วิสุทฺธิ. (บาลี) ๑/๒๒๐-๒๒๑/๒๙๘-๓๐๒.

        [29] ม.อุ. (ไทย) ๑๔/๑๕๓/๑๙๖.

[30] ม.อุ. (ไทย) ๑๔/๑๕๔/๑๙๗.

[31] ม.อุ.อ. (บาลี) ๔/๑๐๙/๙๙.

[32] ที.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๓๐๔ , พระโสภณมหาเถระ อัครมหาบัณฑิต (มหาสีสยาดอ), พระคันธสาราภิวงศ์  เรียบเรียง, พระพรหมโมลี (สมศักดิ์  อุปสโม ป.ธ. ๙, Ph.D) ตรวจชำระ, มหาสติปัฏฐานสูตร ทางสู่พระนิพพาน,พิมพ์ครั้งที่ ๒, (กรุงเทพมหานคร : ห้างหุ้นส่วนจำกัด โทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๔๙), หน้า ๒๒.

        [33]  ม.มู. (บาลี) ๑๒/๑๓๔/๑๐๕.

        [34] ม.มู. (ไทย)  ๑๒/๑๓๔/๗๔.

        [35] ที.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๕/๒๑๗.

        [36] ที.ม. (บาลี) ๑๐/๓๗๕/๒๘๙,  ที.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๓๐๔.

        [37] ที.ม.อ. (บาลี) ๑๔/๒๙๙ ,  ม.มู.อ. (บาลี) ๑๗/๑๓๔/๖๗๕.

        [38] ดูรายละเอียดใน พุทธทาสภิกขุ.  วิปัสสนาในอิริยาบถยืน.  กรุงเทพมหานคร:  สำนักพิมพ์ธรรมสภา, ๒๕๔๒.

        [39] อ้างแล้ว.

        [40] วิสุทฺธิ.  (บาลี)  ๓/๒๕๑,  พระพุทธโฆสเถระ,  วิสุทธิมรรค,  สมเด็จพระพุฒาจารย์ (อาจ อาสภมหาเถร) แปลและเรียบเรียง  พิมพ์ครั้งที่ ๖ (กรุงเทพฯ : บริษัท ธนาเพรส จำกัด, ๒๕๔๘), ที.สี.อ. (บาลี) ๑/๒๑๔/๑๗๓ – ๑๗๔., สํ.ม.อ. (บาลี) ๓/๓๖๔/๒๖๑., อภิ.วิ.อ. (บาลี) ๑/๕๑๓/๓๘๐.

        [41]  ที.ฎีกา (บาลี) ๑/๓๐๑-๒, ม.ฎีกา (บาลี) ๑/๔๔๖.

        [42] ธนิต อยู่โพธิ์.  วิปัสสนานิยม, พิมพ์ครั้งที่ ๗.  พ.ศ ๒๕๔๐.  หน้า  ๒๘.

        [43] อง.ปญฺจก.  (บาลี)  ๒๒/๒๙/๓๑.

        [44] ที.ม. (บาลี) ๑๐/๓๗๔/๒๘๙,  ที.ม.(ไทย)๑๐/๓๗๔/๓๐๒, วิสุทฺธิ. (บาลี)๑/๒๙๕.

        [45] ที.ม.อ.  (บาลี)  ๑๔/๒๙๙,  ม.มู.อ. (บาลี) ๑๗/๑๓๔/๖๗๕.

        [46] มหาสติปัฏฐานสูตรทางสู่พระนิพพาน,  พระโสภณมหาเถระ (มหาสีสยาดอ)  พระพรหมโมลี (สมศักดิ์  อุปสโม  ป.ธ.๙  M.A. Ph.D)  ตรวจชำระ  พระคันธสาราภิวงศ์ (แปลและเรียบเรียง) หน้า ๔๓.

        [47] ที.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๕/๒๑๗.

        [48] ที.ม. (ไทย) ๑๐/๓๕๗/๒๔๙.

        [49] ม.มู.อ. (ไทย) ๑๗/๑๓๔/๖๗๕.

        [50] พระราชพรหมาจารย์  (พระอาจารย์ทอง  สิริมงฺคโล)  คู่มือการปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานในแนวสติปัฏฐาน  ๔  หน้า  ๕.

[51] ที.ม. (ไทย)  ๑๐/๓๗๖/๓๐๕. 

        [52] ม.มู. (บาลี) ๑๒/๑๓๕/๑๐๕.

        [53] ม.มู. (ไทย) ๑๒/๑๓๕/๗๔.

        [54] ที.ม.อ. (ไทย)  ๑๔/๒๗๖/๒๑๒, ม.มู.อ. (ไทย)  ๑๗/๑๓๕/๖๐๘-๖๐๙.

        [55] ที.ม.  (บาลี)  ๑๐/๒๗๕/๓๒๔.

        [56] มหาสติปัฏฐานสูตรทางสู่พระนิพพาน.  พระโสภณมหาเถระ  (มหาสีสยาดอ)  พระพรหมโมลี  (สมศักดิ์  อุปสโม  ป.ธ. ๙  M.A . Ph. D)  ตรวจชำระ  พระคันธสาราภิวงศ์  (แปลและเรียบเรียง)  หน้า ๑๒๖.

        [57] ที.ม. (บาลี) ๑๐/๒๗๕/๓๒๔.

        [58] ที.ม.(บาลี) ๑๐/๒๗๕/๓๒๔.

        [59]  เรื่องเดียวกัน.  หน้า ๑๓๒.

        [60] ที.ม.  (บาลี)  ๑๐/๒๗๕/๓๒๕.

        [61]  เรื่องเดียวกัน.  หน้า ๑๓๒.

        [62] ที.ม. (บาลี) ๑๐/๒๗๕/๓๒๕.

        [63] มหาสติปัฏฐานสูตรทางสู่พระนิพพาน. พระโสภณมหาเถระ (มหาสีสยาดอ) พระพรหมโมลี (สมศักดิ์  อุปสโม  ป.ธ. ๙  M.A . Ph.  D) ตรวจชำระ พระคันธสาราภิวงศ์ (แปลและเรียบเรียง). หน้า ๑๓๔.

        [64] ที.ม. (บาลี) ๑๐/๒๗๕/๓๒๕.

        [65] พระโสภณมหาเถระ. (มหาสีสยาดอ) มหาสติปัฏฐานสูตรทางสู่พระนิพพาน, พระคันธสาราภิวงศ์ (แปลและเรียบเรียง)  หน้า ๑๓๔.

        [66] จำลอง  ดิษยวณิช, วิปัสสนากรรมฐานและเชาวน์อารมณ์  ฉบับปรับปรุง, (เชียงใหม่ :ห้างหุ้นส่วนจำกัด เชียงใหม่โรงพิมพ์แสงศิลป์, พิมพ์ครั้งที่  ๓), หน้า ๕๒-๕๔.

       

        [67] ม.มู. (บาลี) ๑๒/๑๓๗/๑๐๖.

        [68] ม.มู. (ไทย) ๑๒/๑๓๗/๗๕.

        [69] เรื่องเดียวกัน.  หน้า ๑๘๘.

        [70] วิปัสสนากรรมฐานและเชาวน์อารมณ์ ฉบับปรับปรุง,  จำลอง ดิษยวณิช.  เชียงใหม่: พิมพ์ที่เชียงใหม่โรงพิมพ์แสงศิลป์,  ๒๕๔๙:  หน้า ๕๑.

        [71] ที. ม. (บาลี) ๑๐/๓๘๐/๒๖๕.

        [72] ที. ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๐/๓๑๓.

        [73] สํ.สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๗๐/๓๐๒ – ๓๐๓.

        [74] เรื่องเดียวกัน.

        [75] อภิ.วิ. (ไทย) ๓๕/๓๖๓/๓๑๐.

  [76] องฺ.ทสก. (ไทย) ๒๔/๖๐/๘๗.

  [77] ม.มู. (ไทย) ๑๒/๒๔/๑๔-๑๕.

  [78] ม.มู. (ไทย) ๑๒./๔๕/๓๐๘.

  [79] สํ.ข. (ไทย) ๑๗/๕๑/๔๒.

        [80] พระราชพรหมาจารย์  (พระอาจารย์ทอง  สิริมงฺคโล)  คู่มือการปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานในแนวสติปัฏฐาน  ๔  หน้า  ๕.

        [81] พระโสภณมหาเถระ.  (มหาสีสยาดอ)  มหาสติปัฏฐานสูตรทางสู่พระนิพพาน  พระพรหมโมลี  (สมศักดิ์  อุปสโม  ป.ธ. ๙  M.A. Ph. D)  ตรวจชำระ พระคันธสาราภิวงศ์  (แปลและเรียบเรียง).  หน้า ๒๕๒.

       

        [82] ม.ม. (บาลี) ๑๒/๑๓๑/๑๐๓ , ที.ม.ฏีกา (บาลี) ๒/๑๑๐.

        [83] ที.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๑/๓๑๔-๓๑๕.

        [84] พระราชพรหมาจารย์  (พระอาจารย์ทอง  สิริมงฺคโล)  คู่มือการปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานในแนวสติปัฏฐาน  ๔  หน้า  ๕.

        [85] ที.ม. (ไทย)  ๑๐/๓๘๒/๓๑๖-๓๑๗.

        [86] ม.ม. (บาลี) ๑๒/๑๓๑/๑๐๓ , ที.ม.ฏีกา (บาลี) ๒/๑๑๐.

        [87]ที.ปา.(ไทย)๑๑/๑๓๕/๓๐๑,องฺ.นวก. (ไทย)๒๓/๖๔/๕๔๙, อภิ.วิ.(ไทย)๓๕/๙๔๑/๕๙๕.

[88]  พระโสภณมหาเถระ (มหาสีสยาดอ), พระคันธสาราภิวงศ์  แปลและเรียบเรียง, พระพรหมโมลี  (สมศักดิ์  อุปสโม ป.ธ. ๙ M.A, Ph.D.) ตรวจชำระ, มหาสติปัฏฐานสูตร ทางสู่พระนิพพาน, พิมพ์ครั้งที่ ๒, (กรุงเทพมหานคร : ห้างหุ้นส่วนจำกัด โทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๔๙), หน้า ๒๘๑.

           [89]  พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต), พจนานุกรมพุทธศาสตร์  ฉบับประมวลธรรม, (กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย), [๒๑๖], หน้า  ๑๖๒ – ๑๖๓.

        [90] ดูรายละเอียดใน ที.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๔/๓๑๙.

           [91]  ที.ปา.  (บาลี) ๑๑/๓๐๔-๓๐๕/๒๕๕.

        [92] นายแพทย์ชินโอสถ  หัสบำเรอ,  วิธีการสร้างโปรแกรมจิต  เพื่อใช้สมองอย่างคอมพิวเตอร์,  (กรุงเทพมหานคร  :  นิตยาสารโลกทิพย์),  หน้า  ๑๐๙.

        [93]  ดูรายละเอียดใน ที.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๕/๓๒๑.

           [94]  ที.ม. (ไทย) ๑๐/ ๓๘๕/๓๒๐–๓๒๓.

[95] อู  บัณฑิตาภิวังสะ  พระกัมมัฏฐานาจริยะ, พระสว่าง  ติกฺขวิโร  ปรับปรุงแปล,  พระครูปลัดประจาก  สิริวณฺโณ  ตรวจ,  IN  THIS  VERY  LIFE  รู้แจ้งในชาตินี้,    (กรุงเทพมหานคร  :  สหธรรมมิก  จำกัด)  ๒๕๔๘.

      [96] พระพรหมคุณาภรณ์  (ป.อ.ปยุตฺโต), พุทธธรรม, (กรุงเทพฯ  :  มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย),  ๒๕๔๙, หน้า  ๘๗๙.

      [97] สํ.ม.อ. (บาลี) ๓/๑๘๔/๒๑๐, องฺ.ติก.อ. (บาลี) ๒/๘๘/๒๔๓.  

      [98] สํ.ม.อ. (บาลี) ๓/๑๘๔/๒๑๐,  องฺ.ติก.อ.  (บาลี)  ๒/๘๘/๒๔๓.

      [99] สํ.ม.อ. (บาลี) ๓/๑๘๔/๒๑๐, องฺ.ติก.อ. (บาลี) ๒/๘๘/๒๔๓. 

      [100] สํ.ม.อ. (บาลี) ๓/๑๘๔/๒๑๐, องฺ.ติก.อ. (บาลี) ๒/๘๘/๒๔๓. 

      [101] สํ.ม.อ. (บาลี) ๓/๑๘๔/๒๑๐, องฺ.ติก.อ. (บาลี) ๒/๘๘/๒๔๒.  

      [102] สํ.มหา.  (ไทย)  ๑๙/๑๘๔/๑๑๖.

           [103] ดูรายละเอียดใน ที.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๖/๓๒๔.

           [104] ที.ม. (ไทย)  ๑๐/๓๘๖-๔๐๒/๒๖๐-๒๖๘.

      [105] พระโสภณมหาเถระ( มหาสีสยาดอ), มหาสติปัฏฐานสูตร ทางสู่พระนิพพาน, แปลโดย 

พระคันธสาราภิวงศ์, (กรุงเทพมหานคร : ห้างหุ้นส่วน  จำกัด ไทยรายวันการพิมพ์, ๒๕๔๙), หน้า๔๓๘-๙.

           [106] ที.ม.  (ไทย)  ๑๐/ ๓๐๐/๒๓๓.  ที.ม. (บาลี)  ๑๐.๔๐๕.๒๘๒.